به گزارش خبرگزاری مهر، کتاب «درآمدی بر شناخت نسخه های نهج البلاغه» با حضور رسول جزینی، سیدمحمد حسین حکیم، محمد کاظم رحمتی و سعید طاووسی در سرای اهل قلم معرفی  بررسی شد.

در ابتدای این نشست، محمدکاظم رحمتی عضو هیئت علمی بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی و مؤلف کتاب گفت: رد پا و حضور پر رنگ مرحوم سید عبدالعزیز طباطبایی را در این کتاب می توانیم ببینیم. بی اغراق کتاب و نوشته من چیزی نیست جز یک نوع تنظیم مجدد مطالبی که ایشان نوشته است. مقالاتی که ایشان درباره نسخه های نهج البلاغه و شروح نهج البلاغه نوشته اند یکی از بهترین کارهایی است که در این حوزه انجام شده است و به ندرت می توان مطالبی را به نوشته های ایشان اضافه کرد. این کتاب ترتیب و دسته بندی مجددی از همین اطلاعات ایشان بود. سعی کردم در حد امکاناتی که امروز در اختیار ما بود کمی دامنه کار را وسعت دهم.

وی ادامه داد: مرحوم شیخ عزیزالله عطاردی در حوزه چاپ و نشر شروح نهج البلاغه جزو اولین افرادی هستند که در ایران پیش از انقلاب کار یافتن نسخه های نهج البلاغه را با ذوق و علاقه شخصی خود انجام داده و بدون دریافت حمایت مالی از کسی با تکیه بر کوشش شخصی خود فعالیت کرد. ایشان کتابخانه های مختلفی را در مناطق مختلف کشورهای اسلامی بررسی و نسخه های نفیسی را در کتابخانه ها انتخاب کرد. این کتاب بردوش این دو بزرگوار سوار است و اگر لطف است از دقت های این دو است و اگر کاستی هایی است  متوجه من می شود.

رحمتی بیان کرد: در این کتاب به دنبال ارائه دسته بندی هایی از نسخه های مادر نهج البلاغه بودیم. اگر هر محققی بخواهد به دنبال تصحیح جدیدی از نهج البلاغه باشد تعدادی از نسخه ها را با ذوق، سلیقه و مبناهای خود انتخاب می کند. ما می خواستیم از بین قدیمی ترین نسخه های نهج البلاغه و نسخه های مادری که در جریان کتابت نهج البلاغه در این هزار سال شکل گرفته و اساس کتابت نسخه های بعدی شدند،  نسخه های مادر را شناسایی کنیم. ما توانستیم مادر یکی از نسخه های مهم نهج البلاغه را که از نیشابور به یمن رفته را شناسایی کنیم. البته اصل آن نسخه در اختیار ما نیست اما کهن ترین نسخه آن که برای مرتضی ابن سرهنگ حسینی مرعشی رازی است را شناسایی کردیم.  

این محقق ادامه داد: ابوالرضا راوندی نقش مهمی در روایت نسخه های نهج البلاغه داشته و ما نسخه های مادری را که از میراث ایشان به یادگار مانده را شناسایی کردیم که در این کتاب به صورت مفصل در مورد آن صحبت شده است.  امروزه امکاناتی درخصوص چاپ و نشر در اختیار ما قرار دارد که ۲۰ یا  ۱۰ سال پیش نبود و آن امکان انتشار این فایل ها به صورت لوح فشرده است. ما با توجه به محدودیت هایی که داشتیم ۷۰ نسخه نهج البلاغه را همراه کتاب در لوح فشرده در اختیار محققان قرار دادیم. از این شیوه می توان در حوزه های دیگر مثل گلستان و بوستان سعدی و دیگر متن های دینی استفاده کرد.

حکیم از دیگر سخنرانان این نشست با بیان اینکه صحبت درباره نسخه های نهج البلاغه چند وجه دارد، گفت: اگر نهج البلاغه را یک کتاب میراثی شیعه تلقی کنیم این کتاب خصوصیاتی دارد که در کتاب های دیگر نیست. البته این شیعی فرض کردن آن داستانی برای خودش دارد و آن هم یک خصوصیاتی دارد که نمی توان آن را شیعه کامل فرض کرد به این معنا که در طول تاریخ اگر به کتاب نهج البلاغه توجه می شده همیشه به معنای این نبوده که شیعیان به این کتاب توجه کرده باشند؛ شیعه اعم از زیدی، اثنی عشری و اسماعیلی است. حتی اهل سنت به دلایلی همچون بلاغت و فصاحت این کتاب به آن اهمیت می دادند.

وی ادامه داد: می خواهم نهج البلاغه را در حوزه کتاب های شیعی بررسی کنم. از این رو تعداد نسخه های غیر شیعی نهج البلاغه به حدی نیست که آمار ما را مخدوش کند یا حداقل وضعیت نسخه های خطی کتاب های دیگر شیعه طوری نیست که حرف ها و نتایج ما را مخدوش یا خللی در آن ایجاد کند. اگر از هرکسی سوال کنیم که دو کتاب معروف شیعی را نام ببرد می گوید نهج البلاغه و صحیفه سجادیه. در کتابخانه های ایران صحیفه سجادیه فقط بر اساس فهرستی که تاکنون منتشر شده موجود است و تعدادی از نسخه ها هنوز فهرست نشده یا درکتابخانه های شخصی است یا اطلاعات آن در درسترس ما نیست. بیش از هزار و سیصد نسخه شناسایی کردیم که از این تعداد تنها سی نسخه مربوط به قبل از دوران صفویه است. اما در مورد نهج البلاغه اگر فقط نسخه های خطی ایران را در نظر بگیریم حدود۳۶۰ الی ۱۷۰نسخه خطی شناسایی شده که حدود ۹۰ نسخه مربوط به قبل از صفویه است. تعدادی از نسخه های خطی قدیمی در این لیست قرار ندارد  که در اثر جست و جوی بیشتر به نسخه های بیشتری می رسیم.

این پژوهشگر ادامه داد: اولین کاری که ما در مقابل این نسخه ها می توانیم انجام دهیم این است که آنها را حفظ کنیم. آیت الله مرعشی و پسرشان عنایت ویژه ای بر روی گردآوری و خرید نسخه های خطی نهج البلاغه داشتند برای همین الان بزرگترین کتابخانه ای که بیشترین تعداد نسخه های خطی قدیمی نهج البلاغه را دارد کتابخانه مرعشی است. فهرستی از این نسخه ها تهیه و معرفی شده است. معمولا در همه کتاب های و میراثمان در همین مرحله می مانیم. مرحله دوم که معمولا برای میراث شیعه این کار را نکردیم، تحلیل و بررسی اطلاعات و داده های خامی است که از اطلاعات این نسخه ها به دست آمده است و  بر اساس آنها می توانیم تاریخی برای میراث مکتوب خود فراهم کنیم. این کتاب بخشی از این کار را برای نسخه های خطی نهج البلاغه انجام داده است. می توانیم تملک ها، مهاجرت ها، حاشیه ها، ابعاد و اشکال نسخه ها را بررسی کنیم. به طوری که در داوری شتاب نکنیم و به صرف دیدن یک یا دو نسخه حکم صادر نکنیم بلکه باید تعداد زیادی نسخه را دید. در این زمنیه حتی نسخه های خطی جدید هم برای ما مهم می شوند چرا که واجد مواردی هستند که در نسخه های قدیمی نبوده یا از بین رفته اند.

حکیم بیان کرد: این کتاب فتح بابی است که نگاه جدیدی به نسخه ها داشته باشیم. اگر فقط بخواهیم از متن کتاب استفاده کنیم ممکن است خیلی از نسخه ها اطلاع جدید برای ما نداشته باشد و فقط ارزش مادی یا یک نسخه تزیینی نفیس به حساب بیایند. اما اگر نگاه خود را عوض کنیم می توانیم از لابه لای این یاداشت ها و اوراق این نسخه ها تاریخ نوشته نشده خودمان را بنویسیم و به نتایج جدیدی برسیم. تا وقتی همه نسخه های خطی فهرست و معرفی نشده نمی توانیم بگوییم که چون در این کتاب نیامده جزو نقص آن به حساب می آید.

طاووسی از دیگر سخنرانان این نشست، گفت:  نویسنده در مقدمه و متن کتاب از همه کسانی که نسخه ای را در اختیارش قرار داده اند، تشکر کرده است. این کتاب فقط در حوزه نسخه های نهج البلاغه مفید نیست بلکه در مطالعه زیدیه و چه ایران و چه یمن با ارزش است و در مورد تاریخ تشیع قرون میانه در کاشان اطلاعات خوبی ارائه می کند که برای خواننده سودمند و قابل ردگیری است.

وی ادامه داد: در کتاب به هزار و چهارصدمین سال شهادت امیرالمومنین(ع) اشاره کرده که کار خوبی است قبلا به این هزاره ها حساس تر بودیم چرا که هزار عدد خاصی است اما اکنون از این هزاره ها رد می شویم و اهمیتی به آنها نمی دهیم. به نظرم خوب بود به هزارمین سال نگارش نهج البلاغه اشاره می شد. ۷۰ نسخه نهج البلاغه تهیه و به صورت الکترونیکی منتشر شده که از کیفیت خوبی برخوردار نیست و بهتر بود عنوان نسخه های موجود را مشخص می کرد اما ملاک نبود بعضی از نسخه ها مشخص نیست.  فهرست منابع کتاب با ارزش است و منابع مهم در آن دیده شده اما کتاب باید نمایه داشته باشد چرا که به خواننده کمک می کند. من به عنوان خواننده می خواهم بدانم نهج البلاغه چند نسخه دارد؟ چند نسخه کهن دارد؟ چه تعدادی از این نسخه ها در ایران است؟  چاپ های مختلف آن معرفی و اینکه چاپ ها بر اساس کدام نسخه است نیز معرفی شود. خوب است این آمار در مقدمه اضافه شود.

وی پیشنهاد کرد: بهتر است در کتاب از گرافیک، نمودار و جدول استفاده می شد  چرا که گاهی خواننده در متن گم می شود. در مقدمه اشاره شود که چه سیری طی شده که به سه نسخه مادر نهج البلاغه رسیده اید. چه تعداد نسخه دیده شده تا به این سه نسخه رسیده اید. شاید نسخه مادر دیگری هم وجود داشته باشد. کتاب سودمند،  باارزش، دقیق و با پانویس های عالمانه است.

در ادامه این نشست، جزینی گفت: زمانی که به عنوان کتابدار به دنبال جمع آوری نسخه های خطی نهج البلاغه بودم به ذهنم رسید این اطلاعات را در قالب لوح فشرده جمع آوری و عرضه کنیم. بنابراین از آقای رحمتی خواستم کتابچه ای را تهیه و با این اطلاعات منتشر شود تا خواننده استفاده بهتری از نسخه ها داشته باشد. اما آقای رحمتی همت کردند کتابچه ۵۰ صفحه ای را به ۲۰۰ صفحه رساندند  و با همتی که از ایشان می شناسم در چاپ های بعدی به بیشتر از این حجم هم می رساند.

وی ادامه داد: نابسامانی که در لابه لای کتاب احساس می شود به این دلیل است که نویسنده به مرور و به تدریج  اطلاعات را اضافه کرد و در چاپ های بعدی آن را اصلاح کرد. بنابراین بسیاری از ایرادات به من برمی گردد و متوجه نویسنده نیست.