به نقل از سایت اخبار دین و اندیشه : خبرگزاری مهر، گروه دین و اندیشه- مهرداد اطمینان*: بحران یکی از تهدیدهای جدی است که حیات اقتصادی، اجتماعی، دینی و اخلاقی یک جامعه را مورد چالش قرار می‌دهد. بحران به اعتبار منشأ، بحران های طبیعی از قبیل زلزله، سیل، طوفان و بحران های انسان ساخت مانند جنگ بیولوژیک و آلودگی زیست بوم که نتیجه اقدامات انسانی است را شامل میشود.
کشور ایران در نسبت با بلایای طبیعی و بحران یکی از ده کشور حادثه خیز جهان است. بنابر آمارها ایران با وجود اینکه یک درصد جمعیت جهان را دارد، اما حدود ۶ درصد تلفات بلایای طبیعی را به خود اختصاص داده است. از ۴۱ نوع بلای طبیعی شناخته شده ۳۴ نوع آن در ایران رخ می‌دهد. بحران های انسان ساخت نیز نظیر آلودگی هوا سالانه بر مرگ ۳۳ هزار نفر تاثیر میگذارند. از دیگر بحران ها مانند شیوع بیماری نظیر کرونا که این روزها در جهان شیوع پیدا کرده و قرائن حاکی از حمله بیولوژکی آن دارد باعث خسارت و مرگ و میر قابل توجهی در ایران و جهان شده است.
بحران ها مسائل و مشکلات فراوان و مختلفی برای جامعه و افراد بحران زده ایجاد می کنند و آسیب های فراوانی در پی می آورند. تنها در صورتی میتوان خسارت و آسیب های ناشی از بحران را به حداقل رساند که از قبل در برابر آنها آمادگی لازم را داشت و اقدام سریع و مناسبی را انجام داد. بحران وضعیت استرس زا و هیجانی ای ایجاد میکند که خیلی از افراد درگیر در بحران اعم از مردم بحران زده و مدیران تصمیم گیر تحت تاثیر این فضا ممکن است اقدامات نادرستی انجام دهند. در این نوشتار از میان مسائل مختلف مدیریتی، حقوقی، اجتماعی، اخلاقی و فقهی که در رابطه با بحران، حین و بعد بحران می تواند مطرح شود تنها به مسائل فقهی در مواجه با بحران پرداخته میشود.
در ایران از آنجا که عموم مردم جامعه مسلمان و شیعه بوده جنبه‌ی رفتار و تصمیمات شرعی مسائل، حائز اهمیت است و از سویی کشور ما در معرض بحران های زیادی به ویژه بحران های طبیعی قرار دارد از این رو ضرورت دارد موضوعات، مسائل و تصمیماتی که در بحران و بلایا ممکن است رخ می دهد از جنبه فقهی و شرعی مورد بررسی و مطالعه قرار گیرد و پاسخی روشن و مستدل فراروی نیروهای امداد رسان، تصمیم گیران و مردم بحران زده قرار گیرد تا همگان بتوانند مطابق دستورات دینی و شرعی عمل کنند.
دانش فقه در علوم اسلامی جایگاه رفیع و بلندی داشته و دارد و توانسته پاسخ گوی مسائل مختلفی در حوزه فردی و اجتماعی در طول تاریخ اسلامی باشد. در عصر جدید نیز دانش پویای فقه شیعی تا حد خوبی توانسته مسائل جدید و نوظهر را مورد برسی قرار داده و پاسخ مناسبی ارائه دهد.
در بحران و بلایا مسائل مختلف و تاحدی نوظهوری رخ می دهد که از منظرگاه فقهی باید مورد بررسی قرار گیرند و با تکیه بر دانش ژرف و پویای فقه شیعی پاسخ مناسبی به آنها داده شود. از باب نمونه به این موضوعات و مسائل چالشی در بحران میتوان اشاره کرد که با توجه به اینکه جنبه فقهی نیز دارند باید مورد واکاوی قرارگیرند: تخلیه اجباری جمعیت، قرنطینه فرد یا منطقه، تخصیص منابع، میزان تبعیت از دستورات و توصیه های متخصصین امر، قبول دریافت کمک از کشورهای دشمن، تجهیز و تدفین اموات در شرائط خاص، تجمعات مذهبی یا غیر مذهبی خطرآفرین، تصمیمات کلانی که ممکن است اقلیت مردم متضرر شوند ولی فایده حداکثری داشته باشند.سیاست هایی که برای محیط زیست و حیوانات ممکن است خطرناک باشد و هزاران مسئله دیگر که در حین بحران و بلایا به وجود می آید.هرچند فقهای بزرگوار به صورت موردی برخی از این مسائل را مورد بررسی قرار داده اند اما مطالعه و بررسی منسجم و نظامند این موارد در بستر بحران و بلایا امر مهمی است که کمتر مورد توجه واقع شده است.
مساله مهم در انواع بحران ها آمادگی کافی، تسریع در پاسخ گویی مناسب، درک صحیح وضعیت، پرهیز از تصمیم عجولانه و اقدامات به جا و لازم در همه جنبه های بحران است. موضوعات فقهی نیز از این مهم خارج نبوده و مانند سایر اقدامات باید روشنگری لازم در قبالشان صورت گیرد. چراکه بحران به دلیل شرایط خاصی که به دنبال دارد باید اقدامات درست در کوتاه ترین زمان انجام شود. آمادگی و سرعت در پاسخ گویی در حین بحران جامعه و افراد را از بلاتکلیفی رها کرده، مانع بروز برخی اختلافات میان مسئولان، مردم و روحانیون شده و تا حد زیادی نیز میتواند سبب کاهش آسیب های فیزیکی، اقتصادی، اجتماعی و روانی شود. نیروهای امدادی و مدیران عرصه مدیریت بحران گاهی مواقع به دلیل مبهم بودن پاسخ شرعی مساله در بحران دچار نوعی سردرگمی و ابهام می شوند و چه بسا امکان دارد این ابهام به جامعه نیز سرایت کند و آسیب های اقتصادی و روانی برای جامعه در پی داشته باشد.
در سیستم های مدیریت بحران برخی کشورها وقتی که بحرانی رخ می دهد همه حوادث و وقایع بحران را با جزئیات دقیق ثبت میکنند تا در فرصت مناسب با مطالعه بر روی این داده ها توانایی پیشگیری و مقابله خود را با بحران ها بعدی و مشابه آن افزایش دهند. انتظار می رود از سوی نهادی ها دینی به ویژه حوزه علمیه که علمدار دانش فقه و پاسخگوی مسائل فقهی و شرعی است در حین بحران ها و بلایا موضوع شناسی مفصلی از وقایعی که میتوانند جنبه فقهی و شرعی داشته باشند را انجام داده و مورد مطالعه و بررسی قرار دهند. در صورت بروز حوادث و بحران های مشابه با تکیه بر پژوهش های صورت گرفته پبشین بتوانند در کوتاه ترین زمان ممکن پاسخی روشن و متقن برای مسائل مستحدثه و ایجاد شده فراروی مردم بحران زده، نیروهای امدادی و مدیران تصمیم گیر قرار دهند. همگان با عمل به دستورات فقهی درکنار سایر توصیه ها و رفتار صحیح می توانند دامنه آسیب های بحران را به حداقل برسانند.
*خانه اخلاق پژوهان جوان