به گزارش خبرنگار مهر، محمدامین ذبیحی پژوهشگر هسته بازاریابی سیاسی مرکز رشد دانشگاه امام صادق (ع) در یادداشتی به تاب آوری اجتماعی در مقابله با شیوع ویروس کرونا پرداخته است:

یک سیستم اعم از کسب و کار، دولت، انسان و… همواره در معرض خطرهای گوناگونی قرار دارد. با توجه به خطرات به وجود آمده می‌توان آسیب پذیری را یک تابع از سه فاکتور دانست (Klein RJT, Nicholls RJ, ۱۹۹۹):

۱- تاب آوری (resistance): توانایی مقاومت در برابر تغییر به دلیل یک رویداد خطر

۲- انعطاف پذیری(resilience): بازگشت به حالت اولیه و اصلی در اثر مواجهه با یک حادثه

۳- حساسیت(susceptibility): بودن در حالت فیزیکی کنونی، بدون در نظر گرفتن تغییرات زمانی

در این یادداشت ما به بررسی مختصری از تاب آوری یعنی فاکتور اول شاخص پذیری می‌پردازیم:

۱- تعریف و تاریخچه تاب آوری

تاب آوری در یک سیستم، به معنای آن است که بتواند کارکردهای خود را با وجود نوسانات محیطی انجام دهد؛ (ردادی، علی؛ نجفی فراشاه، سید علی محمد؛ آذرفر، امیر؛, ۱۳۹۵) این جمله به این معناست که می‌توان برای انسان، سازمان، شرکت، ملت، کشور، جنبش اجتماعی و… تاب آوری تعریف کرد و تاب آوری آنها را سنجید. تاب آوری در چهار دهه گذشته به نحو وسیعی توسط رشته‌های گوناگون علمی به کار گرفته شده است. (ردادی، علی؛ نجفی فراشاه، سید علی محمد؛ آذرفر، امیر؛, ۱۳۹۵) برای اولین بار و بیش از ۴۰ سال پیش واژه تاب آوری در ادبیات روان شناسی با تأکید بر تاب آوری فردی مطرح شد. تاب آوری ظرفیت تحمل شوک‌ها و بازگشت به حالت اول به شکل کارکردی یا دست کم، مقاومت کافی در جلوگیری از شکستن یا حتی فروپاشی سیستم‌ها است. از این رو، تاب آوری بی شک کالایی عمومی است. تاب آوری در سطح ملی به معنای فرایند جذب ناملایمات یا سازگاری با تغییرات حاصل از تهدیدات محیطی است. (مولوی، زینب؛ طهماسبی، رضا؛ دانایی فرد، حسن؛ حمیدی‌زاده، علی؛, ۱۳۹۸)

علاوه بر روان شناسی، کاربرد این واژه را می‌توان در علوم سیاسی، مدیریت بازرگانی، جامعه شناسی، تاریخ، مدیریت و برنامه ریزی بحران، برنامه ریزی شهری و توسعه بین الملل یافت. این استفاده مشترک هرگز به معنای یکسانی مفهوم یا پشتوانه نظری مربوطه به آن نیست. کاربردهای گوناگون، روش‌ها و روش شناسی های متفاوتی دارد. کاربرد این مفهوم، به ویژه پس از بحران مالی ۲۰۰۸، در اقتصاد بیشتر شده است. به گونه‌ای که مجمع جهانی اقتصاد در پیوست سند گزارش مخاطرات جهانی ۲۰۱۳، گزارش ویژه ای با عنوان ایجاد تاب آوری ملی در برابر مخاطره‌های جهانی منتشر کرده است. (ردادی، علی؛ نجفی فراشاه، سید علی محمد؛ آذرفر، امیر؛, ۱۳۹۵)

۲- سطوح تاب آوری

تاب آوری در سطوح مختلف در متون نظری مطرح شده است. تاب آوری فردی، تاب آوری سازمانی، تاب آوری اجتماعی و تاب آوری ملی که در مورد اخیر معمولاً با عنوان تاب آوری اجتماعی در نظر گرفته شده است. برخی پژوهش‌ها نیز سطوح چندگانه فردی، اجتماعی، نهادی، ملی و منطقه‌ای را برای تاب آوری معرفی کرده‌اند. (مولوی، زینب؛ طهماسبی، رضا؛ دانایی فرد، حسن؛ حمیدی‌زاده، علی؛, ۱۳۹۸)

۳- مفهوم تاب آوری ملی

یک سیستم اجتماعی، هنگامی تاب آور است که بتواند شوک‌های موقت یا دائم را جذب کرده و خود را به سرعت با شرایط در حال تغییر وفق دهد، بدون اینکه ثبات خود را از دست دهد. تاب آوری اجتماعی، صرفاً قوی کردن عوامل قبل از حادثه نیست. تاب آوری اجتماعی، به توانایی مردم که خلاقانه یک آینده جدید را تصور کنند و سپس گام‌های لازم را جهت آینده مطلوب بردارند، متکی است. (کشتکار هرانکی، مهران؛ دهقان، سعید؛, ۱۳۹۷) در واقع تاب آوری ملی مانند این است که یک فرد وارد زمین مسابقه بوکس شود و بتواند در برابر هر ضربه تاب آور باشد و مقاومت کند و خود را به حالت اولیه بازگرداند. مفهوم تاب آوری ملی، پایداری و قوت جامعه در حوزه‌های مختلف را نشان می‌دهد.

تاب آوری ملی را می‌توان اینگونه تعریف کرد: توانایی کشورها، جوامع و خانوارها برای مدیریت تغییر، با حفظ یا تبدیل استانداردهای زندگی در برابر شوک‌های یا تنش- مانند زلزله، خشکسالی، بیماری یا درگیری‌های خشونت‌بار- بدون به خطر انداختن چشم انداز بلندمدت. (Weichselgartner, ۲۰۱۵)

۴- عوامل اثرگذار بر تاب آوری ملی

گاهی اوقات تاب آوری بر هویت‌های فردی و گاهی بر سیستم‌ها متمرکز است. (Welsh, ۲۰۱۳) به عبارت دیگر زمانی که بخواهیم تاب آوری ملی را بررسی کنیم باید عوامل جامعه شناختی و روانشناختی را بررسی کنیم. در عوامل جامعه شناختی در واقع به نهادها، قوانین، سازمان‌ها و تأثیرات محیط بر تاب آوری مردم یک جامعه پرداخته می‌شود. و در عوامل روانشناختی به ویژگی‌های فردی و روحیات شخص پرداخته می‌شود. در مورد رفتار عمومی در تحلیل هر دو عامل باید یک نکته را مد نظر قرار دهیم و آن نکته این است که رفتارهای فردی و تاب آوری فردی لزوماً به تاب آوری اجتماعی نمی‌انجامد و رفتار افراد در جامعه می‌تواند متفاوت از رفتار فردی آنها باشد به عنوان مثال ممکن است افراد تاب آور نباشند ولی تحت تأثیر جامعه یک رفتار تاب آور را می‌سازند و تشکیل یک اجتماع تاب آور را می‌دهند و این نکته به معنای در هم تنیدگی و پیوستگی زیاد عوامل جامعه شناختی و روانشناختی است.

۴-۱- عوامل روان شناختی مؤثر بر تاب آوری

ظرفیت روانی افراد یک جامعه برای تاب آوری در برابر محرک‌های ناکام ساز، عوامل برانگیزاننده ترس و وحشت و عوامل فشارزای اجتماعی، محدود است. به همین سبب، زمانی که آنان برای مدت زمان خاصی در معرض و آماج عوامل تهدید آمیز قرار گیرند، با علائمی نظیر نشر شایعه، کم کاری یا عدم مشارکت در امور جامعه، از خود واکنش نشان می‌دهند. این نوع واکنش‌ها اغلب کم دامنه و غیر مخرب است. اما زمانی که دامنه تهدیدها و فشارها فزونی یابد، واکنش‌های گسترده‌تر و شدیدتری از افراد جامعه سر می‌زند. آنان ممکن است برای از میان راندن فشار آورها، مبادرت به اقدامات و واکنش‌های مختلف اجتماعی، نظیر تحصن، راهپیمایی، تظاهرات و مانند آن بنمایند. اما زمانی که شدت فشارها از حد آستانه نهایی فراتر رود، واکنش‌های آنان از لحاظ کمی و کیفی متفاوت از واکنش‌های دو مرحله قبل خواهد بود. در این مرحله، آنان یا دچار سرخوردگی، درماندگی و یاس شدید می‌شوند و یا واکنش‌های بسیار شدید، تکانشی و غیر قابل کنترل از خود بروز می‌دهند. (الیاسی، محمدحسین ۱۳۸۷)

از جمله عوامل روانشناختی مؤثر بر تاب آوری ملی را می‌توان اینگونه شمرد :۱- شخصیت مقاوم ورز ۲- احساس تعهد ۳- احساس کنترل بر زندگی ۴- احساس مبارزه طلبی ۵- اعتقاد به دین، خدا (الیاسی، محمدحسین, ۱۳۸۷) ۶- احساس عزت نفس در افراد: این افراد از لحاظ روانی احساس رضایت از برقراری ارتباط با دیگران دارند و القای این نکته در ذهن آنها وجود دارد که معتقدند همه افراد جامعه دارای ویژگی‌های برتر و منحصر به فردی هستند و برای آنها احترام قائلند و همچنین احساس توانمندی در استفاده از منابع درونی برای رفع مشکلات دارند. همچنین افرادی که عزت نفس دارند الگوهایی برای خودشان در جامعه دارند و همواره احساس می‌کنند که افرادی هستند که می‌توانند از آنها پیروی کنند .۷ (الیاسی، محمدحسین, ۱۳۸۷)- نوع شناخت اجتماعی: نحوۀ تفکر افراد درباره خودشان و دنیای اجتماعی، به ویژه نحوه انتخاب کردن، تفسیر، یادآوری و استفاده کردن از اطلاعات اجتماعی برای قضاوت و تصمیم گیری؛ عوامل متعددی در اثرگذاری بر شناخت اجتماعی آنها می‌توان شمرد. (لیوت آرونسون، تیموتی ویلسون، رابین آکرت، ساموئل سامرز, ۲۰۱۶) ۸- شیوه یادگیری اجتماعی: یکی از راههای ایجاد نگرش‌ها در ما، از طریق فرایند یادگیری اجتماعی است. به عبارت دیگر، بسیاری از دیدگاه‌های ما در موقعیت‌هایی کسب می‌شوند که در آنها ما با دیگران در تعامل هستیم یا صرفاً رفتار آنها را مشاهده می‌کنیم. (رابرت بارون، دان بیرن، نایلا برنسکامب ۲۰۰۷)

۴-۲ عوامل جامعه شناختی تاب آوری ملی

به هر حال باید دانست که ساده انگارانه خواهد بود اگر تاب آوری را به عنوان یک توانایی فطری و زیستی تلقی کنیم. تاب آوری بیشتر یک سازه شناختی است که قابل آموزش و مداخله در جهت ارتقاست. (اسکندری، حسین؛ لطفی، علی؛ معتمدی، عبدالله؛ دلاور، علی؛ دهقانی پوده، حسین، ۱۳۹۵) در واقع هر فرد با توانی برای رشد و پرورش تاب آوری به دنیا می‌آید، اما این میزان تحت تأثیر آموزش‌های محیطی قابل ارتقا خواهد بود. تاب آوری اجتماعی، هم توانایی جامعه شامل توانایی جهت توسعه راه حل های گوناگون برای مسائل پیچیده، توانایی درگیر کردن شبکه‌های مفید و هم درک جامعه از توانایی اش جهت تغییر مثبت مؤثر را در بر می‌گیرد. جوامعی که به طور جمعی معتقدند، آنها می‌توانند جامعه را بازسازی کرده و خودشان را در امان نگه دارند و بهتر با موانع محیطی برخورد می‌کنند. (کشتکار هرانکی، مهران؛ دهقان، سعید؛ ۱۳۹۷)

از جمله موارد مهم جامعه شناختی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱- انسجام ملی: بر اساس تحلیل نظریه دورکهایم تأکید می‌کند که رمز بقای جامعه، انسجام آن جامعه است. به باور او، برای آنکه جامعه بتواند به هستی خود ادامه دهد و بتواند از خود در برابر دشمنان دفاع کند، باید اولاً بین نهادهای آن هماهنگی زیادی وجود داشته باشد و ثانیاً بر سر موضوعات مهم اتفاق نظر زیادی بین اکثریت اعضای آن جامعه وجود داشته باشد. از نظر او، وجود تضادهای شدید در جامعه از انسجام عمومی می کاهد و در نتیجه، مقاومت مردم جامعه را در برابر دشمنان تقلیل می‌دهد. (الیاسی، محمدحسین, ۱۳۸۷) راه حل های افزایش یا حفظ انسجام یک جامعه عبارتست از: ۱- مقابله با گروه‌ها و دسته جات واگرا و جدایی طلب ۲- برجسته سازی دشمن مشترک ۳- اهداف و منافع مشترک ۴- فعالیت مشترک ۵- نشاط مشترک ۶- عامل مذهب ۷- افزایش آگاهی عمومی (الیاسی، محمدحسین، ۱۳۸۷)

۲- حمایت اجتماعی: حمایت اجتماعی به عنوان سپری در مقابل تهدیدهای زندگی در دنیای پیچیده امروزی عمل می‌کند. نه تنها حمایت اجتماعی طی دوره‌های فشار روانی بسیار یاری کننده است، بلکه در موارد آرامش نسبی نیز مفید است. حمایت اجتماعی به ما امنیت و اعتماد به نفس می‌دهد تا رویکردهای دیگر را بسنجیم و مهارت‌های مقابله را کسب کنیم و در موقعیت بهتری برای برخورد با محرومیت‌ها و خطرات قرار گیریم. (الیاسی، محمدحسین ۱۳۸۷)

۳- استحکام سیستم: مفهوم قابلیت اطمینان را در خود دارد و به توانایی جذب و تاب آوردن در مقابل آشفتگی‌ها و بحران‌ها اشاره دارد. (کشتکار هرانکی، مهران؛ دهقان، سعید؛ ۱۳۹۷)

۴- فراوانی سیستم: داشتن ظرفیت اضافی و سیستم‌های پشتیبانی است که در صورت بروز آشفتگی‌ها، امکان حفظ کارکردهای محوری را می‌دهد. فراوانی «زیرساخت های حیاتی» و «تنوع راه حل‌ها و راهبردها» نمونه‌ای از این ظرفیت هاست. (کشتکار هرانکی، مهران؛ دهقان، سعید؛ ۱۳۹۷)

۵- با تدبیر بودن سیستم: به معنی توان سازگاری با بحران، انعطاف در پاسخ دهی و در صورت امکان تبدیل پیامدهای منفی به پیامدهای مثبت است. «ظرفیت خودسازماندهی» و خلاقیت و نوآوری نمونه‌ای از ویژگی‌های با تدبیر بودن است. (کشتکار هرانکی، مهران؛ دهقان، سعید؛ ۱۳۹۷)

۶-و اکنش: توانایی بسیج کردن سریع نیروها در برابر بحران، واکنش نامیده می‌شود. مشارکت فراگیر، مصداق بارز این مؤلفه است. (کشتکار هرانکی، مهران؛ دهقان، سعید؛, ۱۳۹۷)

۷- بازیابی: توانایی برگرداندن سیستم به کارکرد طبیعی خود پس از یک بحران یا حادثه را بازیابی می‌گویند. از جمله توانایی سیستم برای تاب آوری، انطباق پذیری و نیز تکامل تدریجی برای تعامل با محیط جدید با تغییر یافته است. (کشتکار هرانکی، مهران؛ دهقان، سعید؛ ۱۳۹۷)

۸- نوآوری اجتماعی: یکی از مهم‌ترین دستاوردهای نوآوری اجتماعی آن است که به مردم کمک می‌کند تا فرایند سازگاری یا تحول سیستم‌های اجتماعی را درک کنند. به عنوان نمونه نظام کار آفرینی نقش‌های متفاوتی را در نقاط مختلف چرخه نوآوری بازی می‌کند، با این حال تمام این نقش‌ها، به دنبال یافتن فرصت‌ها برای سیستم اجتماعی هستند. فرصت‌ها معمولاً در شرایطی مانند تغییرات سیاسی، بحران‌های اقتصادی، تحولات و جابه‌جایی فرهنگی ایجاد می‌شوند. (کشتکار هرانکی، مهران؛ دهقان، سعید؛, ۱۳۹۷)

۹- حکمرانی خوب: حکمرانی خوب، در اتخاذ سیاست‌های پیش بینی شده، آشکار و صریح دولت (که نشان دهنده شفافیت فعالیت‌های دولت است)؛ بوروکراسی شفاف؛ پاسخگویی دستگاه‌های اجرایی در قبال فعالیت‌های خود، مشارکت فعال مردم در امور اجتماعی و سیاسی و نیز برابری همه افراد در برابر قانون، تبلور می‌یابد. به طور کلی می‌توان گفت که حکمرانی خوب، تمرین مدیریت (سیاسی، اقتصادی، اجرایی و…) منابع یک کشور برای رسیدن به اهداف تعیین شده است. این تمرین در برگیرنده راهکارها و نهادهایی است که افراد و گروه‌های اجتماعی از طریق آن، توانایی دنبال کردن علایق و حقوق قانونی خود را با توجه به محدودیت‌ها داشته باشند. (طاهرپور، جواد ۱۳۹۷)

۱۰- توسعه اجتماعی: توسعه اجتماعی یکی از ابعاد اصلی پروسه توسعه و بیانگر سیستم اجتماعی در راستای دستیابی به عدالت اجتماعی، ایجاد یکپارچگی و انسجام اجتماعی، افزایش کیفیت زندگی و ارتقا کیفیت انسان‌ها است. توسعه اجتماعی بر دو شاخص «سلامت» و «تحصیلات» تأکید ویژه دارد. جامعه‌ای که از سلامت و تحصیلات برخوردار است به راحتی در مواجهه با شوک‌ها عکس العمل نشان می‌دهد. در واقع سرمایه انسانی کارآمد قدرت انعطاف پذیری که از ارکان تاب آوری است را به ارمغان می‌آورد. (طاهرپور، جواد, ۱۳۹۷)

۱۱- نگرش افکار عمومی: هر نوع بیان نظر در مورد یک شیء یا یک فرد یا یک رویداد که در آن قضاوت و ارزیابی نهفته باشد (مستقل از مثبت یا منفی بودن آن) نگرش نامیده می‌شود. (رابرت بارون، دان بیرن، نایلا برنسکامب ۲۰۰۷) در واقع نگرش، ادراک، اسناد مردم بیانگر اهمیت ایجاد تصویر در بازاریابی سیاسی حاکمیت است که باعث افزایش تاب آوری می‌گردد.

و موارد دیگری از جمله: اعتماد عمومی به دولت، رهبری، دلبستگی ملی و رضایت ملی، ثبات اقتصاد کلان، کارآیی بازار خرد، کارآیی جمعی و مشارکت جمعی که هرکدام نقش تعیین کننده در تاب آوری ملی ایفا می‌کند. (سام آرام، عزت الله؛ منصوری، سمانه ۱۳۹۶)

شاخص‌های تاب آوری در بحران کرونا

با گذشت زمان و درگیری ۱۷۰ کشور با ویروسی به نام کرونا موجب شده است که هزینه‌های بسیار زیادی از جنس اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، روانی و… بر جوامع مختلف وارد شود. حال با توجه به شاخص تاب آوری، سوال اصلی این است که یک دولت و جامعه تاب آور چه ویژگی‌هایی در برابر این ویروس می‌تواند داشته باشد؟

از بعد روانشناختی یک کشور اعم از دولت و مردم که با ویروس کرونا مواجه شدند، هنگامی پشتیبانی می‌شوند که یک شناخت اجتماعی در آنها شکل بگیرد و نگرش‌ها و باورهای آن‌ها را به سمت مقاوم ورزی در برابر مشکل به صورت جمعی سوق دهد و با یادگیری اجتماعی آن‌ها را به سمت تعهد و کنترل بر زندگی سوق دهد و یک احساس عزت نفس جمعی در افراد برای حل این موضوع پیش آید. در این شناخت و یادگیری اجتماعی یک مجموعه زمینه‌هایی وجود دارد که باعث تقویت تاب آوری می‌گردد، عواملی مانند فرهنگ جمع گرایی، اعتقاد به دین و خدا و… و در مقابل برخی نگرش‌ها و باورها مانند مقدم دانستن خود بر دیگران و فرهنگ فردگرایی موجب وحشی گری در رفتار عمومی می‌شود مانند هجوم به فروشگاه‌ها و کاهش دستمال کاغذی و ماسک و.... که تاب آوری عمومی را کاهش می‌دهد.

عوامل روانشناختی همچنین در مورد تصویر نهادهای دولتی و ایجاد نگرش نسبت به آنها در بین افکار عمومی مؤثر است. تصویر نهادهای دولتی خود یک عامل جامعه شناختی است چراکه اگر افکار عمومی نسبت به یک دولت دیدگاه مثبتی داشته باشند و نهادهای بهداشتی را مؤثر بدانند باعث افزایش تاب آوری شده و به تبع آن اعتماد عمومی افزایش می‌یابد و همین عامل نیز به خودی خود اقتدار و انسجام یک دولت در تصمیم گیری ها را افزایش و به تقویت انسجام ملی می‌انجامد. نکته بعد اعتماد دولت بر استحکام سیستم و فراوانی زیرساخت هاست که در قبل و حین یک بحران با نوآوری و به دور از بوروکراسی این ظرفیت‌ها را فعال کرده تا امکان فعالیت‌های جهادی برای مقابله با بحران کرونا را افزایش دهد.

حکمرانی خوب، شفافیت، کارآمدی و ثبات اقتصاد کلان و خرد و کسب و کارهای کوچک و کم بودن شکاف اجتماعی عوامل دیگری هستند که بر تاب آوری ملی مؤثر است و کشورهای دارای ضعف در این نهادها و اقدامات موجب کاهش تاب آوری آنها در زمان بحران کرونا می‌شود و دولت‌ها باید به تقویت این موضع بپردازند چرا که چگونگی حکمرانی با تمامی ابعاد خود بر عوامل روانشناختی مؤثر بوده و ضعف در اینها می‌تواند با وجود قوت در عوامل روانشناختی و فعالیت‌های مردمی می‌تواند موجب کاهش میزان اثرگذاری در همان نقاط قوت شود و تاب آوری عمومی را کاهش دهد.

جمع بندی

در بحران کرونا مهم این است که عوامل روانشناختی و جامعه شناختی به صورت سیستماتیک دیده شوند به عبارت دیگر باید همان میزان که ابعاد روانشناختی در رسانه‌ها تقویت می‌شود باید عملکرد و ایجاد ادراک (تصویر) مثبت از عملکرد هم افزایش یابد و به ابعاد جامعه شناختی توجه شود چرا که هم اصالت فرد و هم اصالت جامعه وجود دارد و هر دو به یکدیگر اثرگذار هستند و باید حاکمیت مراقب این امر باشد که سرمایه‌های روان شناختی (جنبش‌های مردمی، فعالیت‌های داوطلبانه، سرمایه‌های انسانی، …) را غنیمت بشمارد و بر روی آنها سرمایه گذاری کند و از سوی دیگر به صورت سیستماتیک برای توسعه اجتماعی، عدالت اجتماعی، شکاف طبقاتی، ثبات اقتصاد کلان، اقتصاد خرد، یک حکمرانی خوب در سطح جامعه و… برنامه ریزی کند. اما میزان تأثیر و تأثر این دو عامل بر یکدیگر در تاب آوری نیازمند پژوهش مفصل تری است تا رابطه سیستماتیک و اثرگذاری این عوامل را بر یکدیگر بیابیم.

منابع:

۱. Klein RJT, N. R. (۱۹۹۹). Assessment of coastal vulnerability to climate change. Ambi, pp.

۱۸۲-۱۸۷. ۲. Klein RJT, Nicholls RJ. (۱۹۹۹). Assessment of coastal vulnerability to climate change. Ambio, ۱۸۲-۱۸۷.

۳. Weichselgartner, J. &. (۲۰۱۵). Geographies of resilience: Challenges and opportunities of a descriptive concept. Progress in Human Geography, ۲۴۹-۲۶۷.

۴. Welsh, m. (۲۰۱۳). Resilience and responsibility: Governing uncertainty in a complex world. The Geographical Journal.

۵. اسکندری، حسین؛ لطفی، علی؛ معتمدی، عبدالله؛ دلاور، علی؛ دهقانی پوده، حسین. (۱۳۹۵). بررسی تحلیلی تاب آوری روانی ملی. علمی-پژوهشی (وزارت علوم) ۴۵-۶۰.

۶. الیاسی، محمدحسین. (۱۳۸۷). ابعاد روان شناختی و جامعه شناختی آستانه‌ی تحمل مردم. مطالعات راهبردی بسیج ۲۵-۵۰.

۷. رابرت بارون، دان بیرن، نایلا برنسکامب. (۲۰۰۷). روانشناسی اجتماعی.

۸. ردادی، علی؛ نجفی فراشاه، سید علی محمد؛ آذرفر، امیر؛. (۱۳۹۵). الگوسازی روابط ساختاری و پیش نیازی مفاهیم سازنده اقتصاد مقاومتی با استفاده از رویکرد ساختاری- تفسیری (ISM). مطالعات راهبردی بسیج, ۳۱-۵۵.

۹. سام آرام، عزت الله؛ منصوری، سمانه. (۱۳۹۶). تبیین و بررسی مفهوم تاب‌آوری اجتماعی و ارزیابی تحلیلی اندازه گیری آن. برنامه ریزی رفاه و توسعه اجتماعی ۱-۳۱.

۱۰. طاهرپور، جواد. (۱۳۹۷). تاثیرپذیری بهره‌وری نیروی کار از تاب آوری و آسیب پذیری اقتصادی. علمی-پژوهشی (وزارت علوم), ۱۹۷-۲۲۷.

۱۱. کشتکار هرانکی، مهران؛ دهقان، سعید؛. (۱۳۹۷). الگوی مفهومی نوآوری اجتماعی برای تحقق استحکام ساخت درونی قدرت. مجلس و راهبرد ۳۹-۶۸.

۱۲. لیوت آرونسون، تیموتی ویلسون، رابین آکرت، ساموئل سامرز. (۲۰۱۶). روانشناسی اجتماعی.

۱۳. مولوی، زینب؛ طهماسبی، رضا؛ دانایی فرد، حسن؛ حمیدی‌زاده، علی؛. (۱۳۹۸). بوروکراسی هراسی و ادراک از تاب‌آوری ملی. مدیریت سازمان‌های دولتی ۸۳-۹۶.