به گزارش خبرنگار مهر، یک صد و بیست و چهارمین نشست از سلسله نشست های فرهنگ مهدوی توسط موسسه موعود عصر پنجشنبه ۲۲ شهریور ماه در سالن اندیشه حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی برگزار شد. در این برنامه حجت الاسلام سید محمد کاظم طباطبایی، رئیس پژوهشکده علوم و معارف حدیث پژوهشگاه قرآن و حدیث و اسماعیل شفیعی سروستانی، مدیر موسسه موعود عصر به ایراد سخنرانی پرداختند.

در ابتدای این مراسم سید محمد کاظم طباطبایی پیرامون بسترها و زمینه های شکل گیری فاجعه کربلا به سخنرانی پرداخت. وی گفت: نوع رایج بیان تاریخ، بیان وقایع تاریخی است. کتب متعارف تاریخی هم این گونه هستند. این نوع تاریخ نگاری به ما آگاهی می دهد اما به عنوان دانش تلقی نمی شود. همچنین قابلیت اثبات و ابطال ندارد. اما گونه ای دیگری در تاریخ داریم که می توانیم آن را دانش تاریخ نام گذاری کنیم و آن تاریخ تحلیلی است. در این نوع تاریخ نگاری صرفاً گزارش وقایع را ارائه نمی کنیم. چرایی، چگونگی، بستر ها، عوامل و زمینه های پدید آمدن واقعه تاریخی را بررسی می کنیم.

رئیس پژوهشکده علوم و معارف حدیث پژوهشگاه قرآن و حدیث در ادامه عنوان کرد: اگر از این منظر به واقعه کربلا نگاه کنیم که چه عواملی این فاجعه را صورت داد باز هم یک اثر تاریخی است. اما نوع دیگری می توانیم نگاه کنیم و آن این است که بگوییم ما در دوران خودمان چگونه باید عمل کنیم تا فاجعه هایی از این دست در جامعه ما رخ ندهد؛ این می شود تاریخ تحلیلی. دو گونه دیگر تاریخی نیز داریم به نام فلسفه تاریخ و تاریخ های مضاف که موضوع بحث فعلی ما نیست.

وی در ادامه افزود: چگونه شد که مسلمانانی که تمام هستی و هویت خود را مدیون پیامبر اکرم (ص) بودند و بدون وجود ایشان در یک جاهلیت عمیق به سر می بردند و ایشان بود که آنان را از منجلاب بیرون کشید و توانستند تمدنی را پایه گذاری کنند، پس از ۵۰ سال از رحلت پیامبر، نوه ایشان را با این وضع فجیع به شهادت می رسانند و این فاجعه به اسم اسلام و تبعیت از امام تلقی می شود؟ آن هم امامی که دشمن دیرینه نوه پیامبر اسلام (ص) است.

سید محمد کاظم طباطبایی سپس گفت: ابوسفیان در طول ۲۳ سال پیامبری پیامبر اکرم (ص)، ۲۱ سال فرماندهی سپاه دشمنی با پیامبر و مسلمانان را بر عهده داشته است. در دوره ۱۳ ساله حضور پیامبر (ص) در مکه بیشترین سختی ها را نسبت به مسلمانان این افراد پدید آورده اند که یکی از بزرگان شان ابوسفیان بوده است. وقتی ابوسفیان مسلمان می شود چاره ای جز مسلمانی نداشته و باید میان مسلمان شدن و کشته شدن یکی را انتخاب می کرد. بعد از ۲۱ سال نبرد با سپاه اسلام در سال ۸ هجری مسلمان می شود.

وی افزود: ۵۲ سال بعد نوه این دشمن سرشناس اسلام و پیامبر اسلام نوه پیامبر را به نام حمایت و دفاع از اسلام و با شعار قربة إلی الله با آن وضع فجیع به شهادت می رساند. شناخت زمینه ها و بسترهایی که باعث شد وضعیت کوفه به این سمت برود اهمیت دارد. البته اگر بخواهیم مجموعه عوامل را در نظر بگیریم خیلی گسترده است. برای نمونه به این عوامل می توان اشاره کرد:

دنیاگرایی مردم و در پی غنیمت بودن

جبر گرایی مردم و اطاعت از حاکم به هر گونه ای که باشد و ناپسند بودن خروج از امام

کینه ورزی نسبت به علی (ع) که معاویه ۲۰ سال آن را تبلیغ کرده بود

بنیان گذاری شهر کوفه به عنوان مرکز حکومت که شرایط خاصی داشت

قبیله گرایی و مهم بودن رئیس قبیله و عدم توانایی خروج مردم از قبیله و این که رؤسای قبیله با باندهای قدرت همسویی می کردند

کشتن و از میان به در کردن تمامی کسانی که امکان عرض اندام در برابر خلفا را داشتند و پر و بال دادن به کسانی که این توان را نداشتند

عوض شدن جای معروف و منکر و خیر و شر تا جایی که افراد در برابر حضرت سید الشهدا احتجاج می کنند که چون ما با خلیفه بیعت کردیم بر حقیم و شما چون خروج کرده اید باطل هستید

سید محمد کاظم طباطبایی در ادامه خاطرنشان کرد: این ها عوامل گوناگون مؤثر در این اتفاق بوده اند اما بر چند عامل بیشتر می خواهم تأکید کنم. یکی دیگر از این عوامل اثرگذاری خلیفه دوم بر حوادث بعد از خود است. خلیفه دوم کارهایی را بنیان گذاری کرد که ردپای آن را در حوادث بعد از او می بینیم. قدرت گرفتن بنی امیه گذشته از هوش معاویه عوامل سیاسی، اجتماعی و ... داشت.

وی همچنین گفت: خوی و خصلتی که عرب ها داشتند و این که شرافت قبیلگی برایشان خیلی اهمیت داشت باعث می شد که وقتی کسانی چون معاویه و ابوسفیان مسلمان می شدند خیلی در مردم تأثیر بگذارد. اما کسانی مثل سلمان و عمار چون از لحاظ اشرافیت اجتماعی و قبیلگی جایگاهی نداشتند این تأثیرگذاری را نداشتند.

سید محمد کاظم طباطبایی سپس عنوان کرد: خود ابوسفیان به عنوان کسی که به قوانین قبیلگی پایبند است بعد از رحلت پیامبر (ص) با خلافت ابوبکر و عمر مخالفت می کند. ممکن است شیطنتی برای اختلاف میان مسلمانان را مدنظر داشته بوده باشد. در جلسه ای در حضور علی (ع) شعری خواند که مضمونش این بود که مسلمانان نباید اجازه دهند که ابوبکر و عمر خلافت را از چنگ آنان در آورند و می گوید شرافت قبیلگی آنان به اندازه علی (ع) نیست. امام علی (ع) به او می گوید تو به قصد تفرقه میان مسلمانان این حرف ها را می زنی.

وی در ادامه اظهار داشت: خلیفه اول یزید بن ابوسفیان – عموی یزید بن معاویه - را به عنوان یکی از فرماندهان فتح کل منطقه شامات منصوب می کند. کسی که فقط ۵ سال پیشینه مسلمانی دارد و در دوران پیامبر (ص) هیچ گونه فرماندهی نظامی در سابقه خود نداشته است. بعد از او عمر، معاویه را به فرماندهی این مناطق منصوب می کند. یعنی این مناطق اسلام شان را از این گونه افراد گرفته اند. اسلام این ها از ابتدا اسلام سفیانی و اموی و معاویه ای بوده است.

سید محمد کاظم طباطبایی افزود: معاویه حدود ۴۳ سال فرمانده مطلق کل شام و سوریه تا اردن بود. آدم ها از ابتدا معاویه را با چنین جایگاهی شناخته بودند و دین و دانش خود را از معاویه می دانستند. معاویه مردم را چنان پرورش داده بود که مطیع محض او بودند. شامیان تحت سلطه اموی بودند و با تفکر خاص اموی مسلمان شده بودند. یعنی این افراد از علی (ع) و ویژگی های خاص پیامبر (ص) چیزی نمی دانستند.

وی سپس گفت: شیوخ شام نزد ابو العباس سفاح آمدند و قسم خوردند که ما بزرگان و شیوخ شام غیر از بنی امیه فامیل و بستگان و اقربایی برای پیامبر (ص) نمی شناختیم تا زمانی که شما - یعنی بنی عباس - به خلافت رسیدید و می گویند حالا که شما بر سر کار آمده اید می فهمیم پیامبر (ص) غیر از بنی امیه اقوام دیگری هم داشته است. تأثیر خون و نسب در نگاه عرب آن زمان هم خیلی زیاد بوده است. معاویه توانسته بود جوی را ایجاد کند که چنین اعتبار و جایگاهی برای بنی امیه پدید بیاید.

سید محمد کاظم طباطبایی در ادامه گفت: در مناطق شام شناختی نسبت به علی (ع) نبود و فقط می دانستند که کسی است که مقابل معاویه ایستاده و هر گاه نام علی (ع) می آمد باید به او لعن می فرستادند. خلیفه دوم با قدرت دادن به اشراف قبیله این رسم قبیلگی را پر رنگ کرد و نفوذ کلام آن ها را تا قدری بالا برد که بعد از چند دهه توانستند به نام اسلام نواده پیامبر (ص) را به شهادت برسانند. زمینه تبلیغی که در اختیار معاویه بود نیز وضع خاصی داشت. یعنی هر کاری که انجام می داد را به قضا و قدر الهی نسبت می داد و جبرگرایی خاصی را بر اذهان حاکم کرده بود.

وی افزود: جبر دستاویزی برای امویان برای عدم پاسخ گویی شان نسبت به کارهایشان بود. ابتدای مطرح شدن خلافت یزید خیلی ها مخالف بودند، یکی از این افراد زیاد بود. در حضور معاویه مخالفت خود را مطرح کرد اما معاویه گفت که این خلافت امر و قضای الهی است و این انتخاب در اختیار مردم و شما نیست. یعنی مخالفت با یزید را با عنوان مخالفت با خدا اعلام می کرد. یکی دیگر از مخالفان خلافت یزید عایشه بود و گفته می شود مرگ او به دست معاویه به خاطر همین مخالفت بوده است. معاویه به عایشه نیز همین پاسخ را می دهد.

سید محمد کاظم طباطبایی عنوان کرد: از زمان خلیفه اول و دوم این دیدگاه جبرگرایی وجود داشت. جالب اینجاست که وقتی بنی عباس بر علیه بنی امیه قیام کردند و قدرت را به دست گرفتند این جبرگرایی را انکار کردند اما به مجردی که خودشان به قدرت رسیدند این جبرگرایی را تبلیغ و ترویج کردند. فردی به عمر سعد اعتراض کرد که چرا نوه پیامبر (ص) را به شهادت رساندی؟ جواب داد چیزهایی هستند که در آسمان ها مقدر شده اند و قبل از این اتفاق هم این را به حسین (ع) گفتم که ظاهراً مقدر شده که این فاجعه به دست من رخ دهد. خیلی ها می دانند که او به طمع حکومت ری این کار را انجام داد. یعنی با اراده خود کاری را انجام داده اما به دلیل فرار از پاسخ گویی، آن را به قضا و قدر الهی نسبت می دهد.

وی در ادامه اظهار داشت: وقتی تفکر جبرگرایی را رایج کردند اطاعت از حاکم را نیز به همین بهانه مطرح و ترویج کردند. پیامبر (ص) گفته بود که بعد از من کسانی حاکم می شوند که به روش من عمل نمی کنند و قلوب شیطانی دارند و با شما بدرفتاری می کنند. از ایشان می پرسند چه باید بکنیم؟ می فرمایند: حرف امام تان را گوش کنید حتی اگر کتک تان زد و مال تان را گرفت. در این دوره واژه امام که به عنوان حجت الهی مطرح است به سراغ حاکم می آید. امام در این نگاه می شود همان حاکم که مخالفت با او روا نیست؛ حتی اگر شرع و عقل با او مخالفت کرد می گویند امر امام بر او مقدم است.

سید محمد کاظم طباطبایی همچنین عنوان کرد: بنابراین عواملی همچون اشرافیت و فرهنگ جاهلی برتری بخشیدن به رؤسای قبایل، ترویج جبرگرایی و گره زدن تصمیمات حاکمان با تقدیرات الهی، قداست بخشیدن به دستورات حاکمان در مقابل تمامی دستورات شرع و ... جامعه ناآگاهی را پدید می آورد که قربه إلی الله می رود به سمت کشتن نوه پیامبر (ص) و اسیر کردن اهل بیت ایشان. همچنین فضای کینه توزانه ای که نسبت به امیرالمومنین و اهل بیت ایشان از دوره خلفا شکل گرفت نیز از عوامل مؤثر دیگر است.